Centrum Edukacji Ekologicznej

Potok Czechowicki wypływa z Lasu Potok, niedaleko Górnego Lasu w Czechowicach Górnych (w pobliżu pętli autobusowej przy ulicy Potok) i płynie w swoim górnym odcinku równolegle do ulicy M. Kopernika aż do drogi krajowej numer 1, pod którą przepływa, w sąsiedztwie dawnej Agronomówki. Na odcinku pomiędzy DK1 a ul. hrabiego Kotulińskiego pozostaje jeszcze niezrewitalizowany (choć są już plany udostępnienia tego obszaru). Pomiędzy ulicą hr. Kotulińskiego a tzw. Starą Gminą, został zrewitalizowany w ramach inwestycji zakończonej w 2020 roku. Poniżej wzgórza zamkowego został częściowo przeprowadzony przez trzy zalewowe zbiorniki retencyjne (częściowo suche stawy) z edukacyjnymi miniaturami zapór wodnych i urządzeniami hydrotechnicznymi, umożliwiającymi spiętrzanie wody oraz polder w tzw. Czechowickiej Dolinie Jaskrów. Na dolnym odcinku potok płynie równolegle pomiędzy ulicami Legionów i Stawową, również współtworząc liczne stawy, aż do ulicy Zielonej i linii kolejowej biegnącej z Czechowic-Dziedzic do Zebrzydowic i Czech, gdzie wpada do rzeki Iłownicy, a następnie – wraz z wodami tej ostatniej – do rzeki Wisły. Dalej – prosto do Bałtyku…

Wieża na terenie Centrum Edukacji Ekologicznej, zlokalizowana na 19. południku długości geograficznej wschodniej, wybudowana została w ramach utworzenia CEE wraz z rewitalizacją i renaturalizacją Doliny Potoku Czechowickiego i ma dokładnie 15,97 metra wysokości (pierwotnie miała się wznosić na ponad 18 metrów, na co jednak nie uzyskano zgody konserwatora zabytków). Obiekt ma na celu umożliwić – w ramach realizowanej na terenie obiektu edukacji przyrodniczej i promowania walorów bioróżnorodności – obserwację zrewitalizowanego terenu niedawno ukończonej inwestycji, jak również okolicznych zabytków architektonicznych i pobliskich obiektów historycznych (kościół pw. św. Katarzyny, Pałac Kotulińskich, ruiny „zamku” Wilczków) oraz przyrodniczych (pomniki przyrody – aleja lip kandelabrowych i dąb „Bartek”). Prowadzone w ramach edukacji regionalnej zajęcia na wieży służą m.in. poznaniu charakterystycznych cech historycznego układu zabudowy wzgórza zamkowego i dawnych Czechowic (obecnie – Czechowice Górne i Dolne).

Zgodnie z regulaminem korzystania z wieży, ustanowionym na mocy uchwały nr XXVIII/315/20 Rady Miejskiej w Czechowicach-Dziedzicach z dnia 29 września 2020 r. i wywieszonym przy wejściu na wieżę, jest ona obiektem ogólnodostępnym, a wstęp na nią jest bezpłatny. Z wieży widokowej można korzystać przez 7 dni w tygodniu. Warto pamiętać, że jednorazowo na wieży może przebywać nie więcej niż 8 osób. W przypadku dużego natężenia ruchu i oczekiwania na wejście na wieżę innych osób, czas przebywania na jej terenie nie może przekraczać 10 minut. Podczas korzystania z wieży widokowej zabrania się biegania, skakania, popychania osób, zrzucania z wieży wszelkich przedmiotów, wychylania się przez barierki zabezpieczające oraz wspinania po elementach konstrukcji i elewacji wieży.

To, że wejście na wieżę nie jest zamknięte na kłódkę nie oznacza, że wolno korzystać z obiektu cały czas i że na jej terenie może przybywać każdy. Ze względów bezpieczeństwa, obowiązuje bezwzględny zakaz korzystania z wieży widokowej od zmierzchu do świtu, w czasie niekorzystnych warunków atmosferycznych (w szczególności podczas opadów deszczu i śniegu, silnych wiatrów, burz, gołoledzi oraz oblodzenia schodów i podestów), a także w przypadku, gdy wejście na wieżę widokową jest zamknięte (np. w przypadku prac konserwacyjnych). Nie wolno przebywać na terenie wieży pod wpływem alkoholu, środków odurzających oraz substancji psychoaktywnych. Dzieci poniżej 13. roku życia nie mogą przebywać na terenie obiektu bez opieki osoby dorosłej. Korzystanie z obiektu jest w pełni dobrowolne, a każdy, kto przebywa na nim – i wprowadza na jego teren dzieci lub umożliwia korzystanie z niego osobom znajdującym się pod swoją opieką prawną – robi to na własną odpowiedzialność. Należy pamiętać, że na terenie wieży obowiązują ponadto takie zasady zachowania, jakie dotyczą terenów publicznych i wynikają z przepisów prawa. Nie można m.in. zaśmiecać i niszczyć wieży, stwarzać zagrożenia dla zdrowia i życia innych użytkowników obiektu, palić wyrobów tytoniowych ani pić alkoholu, wprowadzać psów bez smyczy i oczywiście należy posprzątać po swoim pupilu. Obiekt jest monitorowany 24 godziny na dobę i znajduje się pod obserwacją organów porządkowych.

Z wieży rozciąga się doskonały widok na Pałac Kotulińskich, leżący po drugiej stronie ulicy M. Kopernika, który zaliczany jest do najważniejszych na historycznym Śląsku Cieszyńskim założeń rezydencjonalnych i jest przykładem ukształtowanego w XVIII w. kompleksu pałacowo-parkowego w typie entre cour et jardin, wkomponowanego w historyczny, łanowy układ wsi i powiązanego przestrzennie z sąsiednim zespołem dworskim, kościołem parafialnym oraz układem zieleni i stawów. Wieża służy też obserwacji leżących u jej podnóża alei charakterystycznie uformowanych lip, których kształt jest efektem specjalnego cięcia w kandelabry. To stara technika ogrodnicza – kształty takie nadali lipom rosnącym przed Pałacem Kotulińskich ogrodnicy ponad 200 lat temu. Lipy kandelabrowe były sadzone też w przypałacowych parkach, w regularnych odstępach – nasadzenia tego typu nazywa się boskietami i można je zobaczyć przed Pałacem Kotulińskich. Założenie pałacowo-parkowe Pałacu Kotulińskich jest najcenniejszym obiektem architektoniczno-przyrodniczym miasta.

Zarówno wieża, jak i pałac wraz z aleją lipową mieszczą się na historycznym wzgórzu zamkowym, owianym licznymi, miejscowymi legendami i podaniami, górującym nad Doliną Potoku Czechowickiego i całą okolicą, stanowiącym niegdyś centrum Czechowic. Lipy niegdyś stanowiły serca świętych gajów, a o zamkowych legendach opowie planowany do realizacji w 2021 roku edukacyjny, leśny szlak legend i podań Czechowic.

W centrum inwestycji leżą ruiny ceglanego spichlerza z XVIII wieku – pozostałość po rezydencji wybudowanej około 1536 roku (w miejscu XIV-wiecznego dworu) przez Mikołaja Wilczka z Dobrej, który ożenił się z Katarzyną Czelówną – córką właściciela Czechowic. Po wybudowaniu pobliskiego pałacu, dwór przekształcono w spichlerz, który w 1984 roku spłonął. Dwór posiadał wieżę, która nie zachowała się do naszych czasów, a sklepienie budynku było zbudowane w stylu gotyckim. Budowla służyła czechowickim panom przez prawie dwa wieki i była w tym (i późniejszym) czasie wielokrotnie przebudowywana, o czym świadczą zachowane fragmenty aż sześciu murów kamiennych z różnych okresów. W 2016 roku gmina zleciła tu prace archeologiczne, dzięki którym odkryto m.in. fragmenty XIV-wiecznych kafli (w tym tzw. kafli herbowych), naczynia gliniane, fragmenty ceramiki z bogatą ornamentyką oraz czternastowieczny kanał – fosę, wyłożony drewnem dębowym. Dekoracje heraldyczne i zdobienia na kaflach piecowych przedstawiające m.in. jeźdźców w pełnym rynsztunku oraz dwugłowego orła cesarskiego trzymającego w szponach miecze, nad którego głowami znajdują się zwrócone pyskami do siebie dwa kozły – nawiązujące do herbu rodu Wilczków – wskazują, że stanowiły one ongiś wyposażenie rezydencji lokalnego feudała.

Gdy w 2014 roku grupa zapaleńców sprzątała ze śmieci i wydobywała z zarośli i mroków zapomnienia ruiny dworskiego spichlerza, a wcześniej „zamku” Wilczków, wielu się dziwiło. Podobnie było, gdy gmina rozpoczynała realizację inwestycji mającej na celu m.in. pielęgnację i zachowanie dla potomnych zabytkowych pozostałości po jednej z najstarszych, ostałych czechowickich budowli. I jakże niegdyś ważnej – ruiny stanowią ważną część historii tego terenu i całego miasta.
Jeszcze kilka lat temu utrudnione było nawet dojście do ruin, ponieważ teren był zasypany popiołem, a przez lata ten odcinek potoku i doliny stanowił miejsce zrzutu ścieków i różnych nieczystości. Dzięki realizacji inwestycji obszar ten został kompleksowo zrewitalizowany i zabezpieczony, odnowiony i udostępniony mieszkańcom i turystom. Dziś odrestaurowane ruiny znowu, po latach zapomnienia, górują dumnie nad Czechowicami i Doliną Potoku Czechowickiego.

Przez teren CEE, niemal dokładnie przez wieżę widokową i ruiny „zamku” Wilczków (oraz przez środek znajdującego się po drugiej stronie ulicy barokowego pałacu Kotulińskich) przechodzi 19. południk długości geograficznej wschodniej. Południk ten przechodzi również m.in. przez środkową część Afryki, Serbię, Węgry i Słowację… Polskę dzieli on na dwie równe części, co ma bardzo duże znaczenie m.in. w kartografii – właśnie od niego zaczyna się sporządzanie map geodezyjnych. W naszym kraju to jeden z najważniejszych południków.

W naszym mieście południk ten jest oznaczony w terenie m.in. na chodniku przy ulicy I. Paderewskiego, w sąsiedztwie budynku Miejskiej Biblioteki Publicznej i Centrum Handlowego „Stara Kablownia”. 21 kwietnia 2023 roku na terenie CEE zostały odsłonięte tablice oznaczające przebieg 19. południka. Jedna z granitowych tablic umieszczona jest w chodniku na placu przy zejściu z parkingu w stronę budynku, przy ulicy Mikołaja Kopernika, a druga wbudowana w poprzek ścieżki wychodzącej spod wieży widokowej i jest doskonale widoczna z tarasu widokowego znajdującego się na szczycie budowli. Południk przecina dokładnie środek tych tablic, w miejscu, w którym znajdują się symbole naszej planety, a strzałki z umownymi oznaczeniami północy i południa orientacyjnie wyznaczają te właśnie kierunki świata.

Budynek CEE, jako obiekt edukacyjno-administracyjny, przeznaczony jest – zgodnie z nazwą i założeniami projektu – do realizacji wydarzeń edukacyjnych, lekcji i warsztatów (m.in. edukacyjnych, przyrodniczych i krajoznawczych) dla dzieci i młodzieży, wykładów i szkoleń oraz niewielkich, okazjonalnych ekspozycji, uzupełniających ofertę edukacyjną obiektu. W budynku znajduje się sala wykładowo-konferencyjna, wyposażona w sprzęt projekcyjny i multimedialny, jak również hol – pełniący również rolę foyer – z toaletami, szatnią, antresolą i przestrzenią ekspozycyjną oraz strefą recepcyjno-obsługową, przeznaczoną do organizacji wydarzeń promocyjno-edukacyjnych, szkoleniowych, jak również innych wydarzeń i imprez okolicznościowych, takich jak np. pikniki czy rajdy piesze i rowerowe. Strefa posiada mini-zaplecze obsługowo-gastronomiczne, które umożliwia doraźne wykorzystywanie jej w drobnych celach garmażeryjnych i wystawienniczych, ściśle powiązanych z realizacją edukacyjnych i promocyjnych funkcji obiektu, dzięki czemu możliwa jest organizacja szerszych i kompleksowych wydarzeń i przedsięwzięć promocyjnych, jak również okresowe udostępnianie strefy konferencyjnej podmiotom niezależnym. W CEE znajduje się również niewielka część administracyjna, z której cały obiekt – wraz z urządzeniami edukacyjnymi i hydrologicznymi Doliny Potoku Czechowickiego – jest zarządzany i której pracownicy dbają o jego utrzymanie.

Na terenie CEE są organizowane czasowe ekspozycje tematyczne, ma tutaj znaleźć się również Punkt Informacji Turystycznej (w trakcie realizacji) wraz z miejscem odpoczynku dla rowerzystów oraz minibiblioteczką edukacyjną (w trakcie realizacji), z możliwością zamówienia i wypożyczenia oraz zwrotu książek z Miejskiej Biblioteki Publicznej. Zajęcia edukacyjne realizowane są w sali wykładowo-konferencyjnej, w przestrzeni ekspozycyjnej oraz na antresoli, które stanowią funkcjonalną i architektoniczną całość, dlatego – w czasie zajęć, z uwagi na konieczność zapewnienia bezpieczeństwa i odpowiednich warunków do ich prowadzenia – dostępność budynku dla osób indywidualnych jest ograniczona. Działalność wystawiennicza opiera się przede wszystkim na zasobach własnych gminy, jednak możliwe jest również okresowe udostępnianie strefy ekspozycyjnej niezależnym podmiotom i wystawom zewnętrznym.

Budynek CEE to obiekt znakomicie wpisujący się w swoją funkcję i ekologiczny charakter – zasilanie w energię elektryczną i ogrzewanie wsparte będą przez panele fotowoltaiczne i pompy ciepła, a do utrzymania zieleni wykorzystywana będzie woda deszczowa. Większość zieleni zresztą stanowią naturalnie występujące na tym terenie okazy florystyczne i łąki kwietne, dzięki czemu dotąd zaniedbany teren okolic ruin „zamku” Wilczków i Potoku Czechowickiego został udostępniony mieszkańcom do spacerów na łonie natury i zrewitalizowany, odzyskując biologicznie naturalne walory, sprzyjając się odrodzeniu rodzimych warunków siedliskowych zwierząt i przysługując się zatrzymaniu wód deszczowych (zarówno dużej jak i tzw. małej retencji).

Architektonicznie budynek dopasowany jest do okolicznej zabudowy, m.in. czworaków dworskich. W zamierzeniu miał być oszczędny, prosty w formie i w utrzymaniu oraz funkcjonalny, przystosowany do potrzeb edukacyjnych i wystawienniczych. Forma architektoniczna celowo miała nie dominować nad otoczeniem, lecz raczej je uzupełnić tak, aby nie powodować optycznej kolizji swoim nowoczesnym wyglądem i charakterem z zabytkowymi obiektami leżącymi nieopodal. Tak „wpasowany” w zabytkowe i bogate przyrodnicze otoczenie obiekt ma bardziej służyć odkrywaniu uroków i atrakcji doliny, osiedla, miasta i regionu (o czym piszemy dalej), a nie stanowić główną atrakcję sam w sobie. Całość była realizowana zresztą pod czujnym okiem konserwatora zabytków.

Aleja została częściowo odrestaurowana w ramach budowy Centrum Edukacji Ekologicznej (2020 r.) zyskując nowe nasadzenia i stanowi obecnie część kompleksu CEE. Złożona jest z lip, które (podobnie jak te, które rosną przy Pałacu Kotulińskich) były cięte w kandelabry – stąd też ich popularna nazwa. Aleja, a właściwie jej część, która ostała się do czasów dzisiejszych, zaczyna się na wysokości dębu „Bartek” (obok baru „Pod Dębem”) i biegnie niemal równolegle do ulicy M. Kopernika. Niegdyś wyznaczała drogę do kościoła Świętej Katarzyny, równolegle do niej – po drugiej stronie ulicy – biegnie bliźniacza aleja, która wyznaczała ongiś drogę do kościoła z Pałacu Kotulińskich.

Jest to najstarszy pomnik przyrody na terenie gminy, biorąc pod uwagę rok objęcia ochroną (1954 r.). Drzewo rośnie na wysokości przylegającego do terenu CEE ogrodzenia probostwa parafii pw. Świętej Katarzyny, na końcu alei lipowej, obok baru „Pod Dębem”. Dąb jest popularnie nazywany „Bartkiem” i ma wysokość 24 metry, a obwód jego pnia sięga 525 centymetrów. Więcej o pomnikach przyrody piszemy tutaj.

Znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie ruin „zamku” Wilczków, wzdłuż ścieżki edukacyjnej. Ogródki są częścią programu edukacyjnego Centrum Edukacji Ekologicznej. Dobierając gatunki kierowano się wartością ekologiczną nasadzeń oraz wykorzystano gatunki rodzime, charakterystyczne dla siedliska i terenu. Rośliny rosnące w poszczególnych kwaterach cechuje odporność na warunki miejskie.

W ramach inwestycji wykonano osiem ogródków tematycznych, każdy z charakterystycznym nasadzeniem. Przykładowe gatunki zajmujące poszczególne kwatery to bylica estragon (Artemisia dracunculus) i lubczyk lekarski (Levisticum officinale) na rabacie roślin kuchennych i ziół, lawenda wąskolistna (Lavandula angustifolia) i czyściec wełnisty (Stachys byzantina) na rabacie roślin aromatycznych i miododajnych, kapusta ozdobna (Brassica oleracea) i jarmuż ‘Scarlet’ (Brassica oleracea var. sabellica ‘Scarlet’) na rabacie warzyw ozdobnych, borówka wysoka ‘Duke” (Vaccinium corymbosum ‘Duke’) i poziomka pospolita (Fragaria vesca) na rabatach roślin owocowych. Znajdują się tu również m.in. rabata różana oraz rabata z hortensjami.

Na wiosnę 2021 roku i w kolejnych latach planuje się poszerzenie bazy ogródków tematycznych na wzgórzu zamkowym – będzie bardziej rozmaicie i zielono oraz bardziej warzywnie i owocowo! Na pewno bardziej smakowicie, dla zwierząt i innych gości CEE… Wszak ogródki są ogólnodostępne, co nie oznacza, że wolno je niszczyć. Krążą plotki, że smak poziomek i jeżyn z CEE jest wyjątkowy, a zatem warto przyjść, skosztować i przekonać się o tym osobiście – najlepiej prosto z grządki!

Trzy sztuczne budowle, wykonane m.in. z drewna i cegieł, zlokalizowane przy ścieżkach i na łąkach kwietnych na wzgórzu zamkowym, zapewniające bezpieczne schronienie i możliwość budowy gniazd dzikim zapylaczom i innym owadom. Zamieszkują je pszczoły samotnice (np. murarka ogrodowa Osmia rufa), motyle (np. rusałka pawik Aglais io), owady pasożytnicze (np. złotolitkowate Chrysididae) oraz owady drapieżne (np. biedronka siedmiokropka Coccinella septempunctata, skorek pospolity Forficula auricularia, łowik szerszeniak Asilus crabroniformis). Hotele zlokalizowane są w bezpośrednim sąsiedztwie łąk kwietnych oraz ogródków tematycznych, które zapewniają owadom dostęp do roślin nektarodajnych i pyłkodajnych.

Do budowy hoteli dla owadów wykorzystuje się różne elementy, które – w zależności od preferencji – zamieszkiwane są przez różne gatunki owadów: słomę (złotookowate), grube gałęzie (pszczoły, osy, złotolitki), cegłę dziurawkę (pszczoły samotnice), doniczki wypełnione sianem (skorki), trzcinę i bambus (pszczoły samotnice), łodygi krzewów (błonkówki) oraz szyszki i suche liście (biedronki).

Należy jednak pamiętać, iż sztuczne gniazda poziome (domki dla owadów) zrealizowane w wyniku inwestycji budowy Centrum Edukacji Ekologicznej to tylko wstęp do planowanej polityki CEE względem dzikich owadów i stanowią jedynie zaczątek do popularyzacji tematyki dzikich pszczół i pokazania, że pszczoła miodna nie jest jedyną pożyteczną pszczołą. Wszak w Polsce żyje ponad 450 gatunków dzikich pszczół! Tymczasem hodowlę murarki ogrodowej (Osmia bicornis), pszczoły miodnej, najbardziej rozpowszechnionej i stosunkowo najmniej zagrożonej wyginięciem, nie można zaliczyć do działań polepszających byt dzikich pszczół, czyli tych najbardziej narażonych na wyginięcie.

Najważniejsze w tej dziedzinie polityki ekologicznej i przyrodniczej jest wspieranie naturalnego i nieuporządkowanego charakteru siedlisk z rozmaitymi strukturami, które pozwalają znaleźć pszczołom możliwość gniazdowania – gdy w otoczeniu brak takich miejsc, można tworzyć je sztucznie, a są to tzw. pionowe pomoce gniazdowe. Część pszczół gniazduje w martwych łodygach, część w środowiskach krawędziowych i skarpach, ziemi i martwym drewnie. Jednym z kolejnych kierunków działań CEE w tym temacie jest zatem stworzenie na terenie wzgórza zamkowego naturalnej strefy przyjaznej dla dzikich zapylaczy, takiej z prawdziwego zdarzenia – możliwe, że jedynej takiej w naszym kraju! Posłuży ona wydatnie nie tylko naszym małym, pszczelim przyjaciółkom, ale również uczestnikom zajęć warsztatowych w CEE podczas praktyk terenowych. O szczegółach poinformujemy niebawem…

Naśladujące naturalną łąkę swobodne nasadzenia z bylin, traw oraz kwitnących roślin jednorocznych zlokalizowane są pomiędzy ścieżkami spacerowymi, a także między aleją lipową a zagajnikiem na wzgórzu zamkowym. Łąki kwietne coraz częściej zakładane są w ogrodach zamiast tradycyjnych trawników, gdzie pełnią nie tylko funkcje dekoracyjne, ale również stanowią pożytek dla owadów zapylających.

Gatunki roślin występujące na łąkach kwietnych to mieszanki gatunków dzikich kwiatów, traw i ziół. Nie stosuje się tu nawożenia oraz oprysków przeciwko chwastom (usuwane są one ręcznie), a najważniejszym zabiegiem zapewniającym łące odpowiednią żywotność jest koszenie, wykonywane dwa razy w roku, w odpowiednich terminach (w czerwcu oraz we wrześniu/październiku).

W okresie jesienno-wiosennym realizowane są działania wspierająco-pielęgnacyjne na łąkach kwietnych w CEE, rozszerzające różnorodność gatunkową flory i wydłużające okres kwitnienia. Celem jest nie tylko ciekawsza estetyka, ale przede wszystkim większy pożytek… gastronomiczny i siedliskowy dla m.in. owadów i innych zwierząt. Pamiętajmy, że łąki są przede wszystkim dla nich, stąd dominują u nas przede wszystkim roślinne gatunki rodzime. Tematyka łąk kwietnych jest szeroko poruszana na zajęciach edukacyjnych dla dzieci i młodzieży w CEE.

Łąki kwietne mają pozytywny wpływ na środowisko,  m.in. pomagają utrzymać wilgoć w glebie, chłonąc i utrzymując wodę lepiej niż zwykły trawnik, a dodatkowo rzadkie koszenie chroni glebę przed nagrzaniem. W tym kontekście stanowią też wstęp do realizacji działań CEE w zakresie tzw. małej retencji, wpisanej w projekt niebiesko-zielonej gminy. Efektem takich działań mają być m.in. ogrody deszczowe i wodne (regnbed), wspierające absorpcję i infiltrację wód deszczowych w środowisku miejskim. Wzorcem w tej dziedzinie są rozwiązania skandynawskie, podpatrzone m.in. w Norwegii i Oslo – Europejskiej Stolicy Zieleni 2019.

Na terenie Centrum Edukacji Ekologicznej i Doliny Potoku Czechowickiego znajdują się miniatury trzech zapór wodnych: zapory w Wapienicy, zapory w Goczałkowicach oraz zapory w Czańcu. Modelowe miniatury urządzeń hydrologicznych w CEE służą edukacji hydrologicznej i klimatycznej. Zapory – zbudowane na dnach zbiorników retencyjnych, zlokalizowanych u podnóża wzgórza zamkowego, na którym stoi budynek edukacyjny CEE – mogą być oglądane wyłącznie z góry, ze ścieżek pieszych prowadzących brzegami stawów. Przy każdym zbiorniku znajdują się tablice informacyjno-dydaktyczne, opisujące daną zaporę znajdującą się na dnie (częściowo suchego) stawu retencyjnego. Przy miniaturach zapór znajdują się tablice z numerami, do których nawiązują opisy na tablicach. Wejście na dno zbiorników bez przewodnika – pracownika CEE – jest zabronione ze względów bezpieczeństwa, o czym informują tablice znajdujące się na brzegach stawów. Dna zbiorników są terenem podmokłym i częściowo bagiennym, występują na ich terenie liczne źródła i zalania, a przebywanie na ich terenie bez przewodnika oraz dobrej znajomości terenu i warunków gruntowych grozi m.in. utonięciem.

Zapora wodna jest rodzajem budowli hydrotechnicznej, barierą przegradzającą dolinę rzeki w celu spiętrzenia wody. Zwykle jest to budowla betonowa, żelbetowa lub ziemna. Zapora może być postawiona w różnych celach, począwszy od podstawowych – jakimi jest ochrona przeciwpowodziowa i rezerwuar wody – po cele rekreacyjne.

Zapora w Wapienicy znajduje się pomiędzy kilkoma szczytami i wzniesieniami Beskidu Śląskiego tworząc Dolinę Wapienicy. Zapora była budowana w latach 1929-1933 na potoku Wapienica oraz Barbara z powodu coraz większego zapotrzebowania na wodę dynamicznie rozwijającego się Bielska. Koszt budowy wyniósł 13 milionów złotych. Uroczyste otwarcie nastąpiło 21 października 1933 roku i brały w nim udział ważne postacie historyczne m.in. Ignacy Mościcki, Janusz Jędrzejewicz oraz Janusz Grażyński. Długość tamy zapory wynosi 309 m, a  jej wysokość 23 m. Lustro wody ma powierzchnię 24 ha, natomiast zlewnia 10,76 km kw. Zapora ma objętość 1,3 mln metrów sześciennych wody.

Zapora w Goczałkowicach ze względu na swoje rozmiary nazywana jest Śląskim Morzem. Budowana była w latach 1950-1955, a jej uruchomienie nastąpiło w 1956 roku. Zapora pełni kilka funkcji, jednak najważniejszymi z nich są zaopatrzenie w wodę mieszkańców i przemysłu Górnego Śląska oraz funkcja przeciwpowodziowa. Zapora ma również za zadanie wyrównywać przepływy niżówkowe w okresie suszy. Czwarta funkcja zbiornika związana jest z gospodarką rybacką, która jest jednocześnie pierwszym etapem biologicznego uzdatniania wód systemu wodociągowego Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów S.A. w Katowicach. Maksymalna powierzchnia zapory wynosi 3200 ha, a jej pojemność całkowita 168 mln metrów sześciennych. Zapora ma wysokość 14 metrów, a lustro wody sięga 257 m n.p.m.

Zapora w Czańcu została wybudowana na rzece Sole w latach 1958-1966. Zbiornik stanowi rezerwuar wody dla Katowic i Bielska-Białej. Do jego zadań należy również wyrównywanie wody na rzece poniżej zapory. Kęcka Spółka Wodna pobiera wodę w celu zasilania stawów rybnych. Pojemność całkowita zapory wynosi 1,3 mln metrów sześciennych. Lustro wody ma powierzchnię 46 ha, a maksymalna głębokość wynosi 6,5 m.

Na terenie Centrum Edukacji Ekologicznej i Doliny Potoku Czechowickiego znajduje się ciąg ścieżek przystosowanych do pieszych spacerów oraz – częściowo – rekreacyjnej jazdy na rowerze (która jednak – z uwagi na pierwszeństwo ruchu pieszego – powinna odbywać się z zachowaniem należytej ostrożności). Strome podjazdy – w szczególności podejścia z doliny na historyczne wzgórze zamkowe – zabudowane są schodami, wyposażonymi w zjazdy dla rowerów oraz wózków. Jeśli jednak pokonanie podjazdu przekracza czyjeś możliwości bądź siły, zaleca się wyjście (bądź wyjazd – w przypadku np. rowerów i wózków) na wzgórze zamkowe chodnikiem przy ulicy Kotulińskiego (należy dojechać do końca ścieżki w kierunku zachodnim i skręcić za stawem w lewo), który pozbawiony jest schodów i ma łagodne nachylenie. Teren wzgórza jest objęty ochroną konserwatora zabytków, a naturalne i historyczne ukształtowanie terenu przy realizacji inwestycji (mającej na celu renaturalizację tego terenu) musiało zostać zachowane, co uniemożliwiło zarówno niwelację stromizn i poprowadzenie ścieżek o mniejszym nachyleniu, jak również zabudowanie ścieżkami naturalnych enklaw leśnych i przyrodniczych, stanowiących – pozostawione w naturalnej i  dzikiej formie – siedliska okolicznej flory i fauny, częściowo objętej ochroną gatunkową.

Liczne, energooszczędne lampy i punkty świetlne, zasilane energią fotowoltaiczną z paneli zabudowanych na dachu budynku edukacyjnego CEE, urokliwie oświetlają teren po zmroku. Wzdłuż ścieżek zamontowane są drewniane ławki umożliwiające odpoczynek podczas spacerów w Dolinie Potoku Czechowickiego (w takich miejscach, aby korzystanie z nich nie zakłócało spokoju okolicznych mieszkańców). Na terenie wzgórza zamkowego nie ma ławek wzdłuż ścieżek, gdyż jest to teren siedlisk przyrodniczych, upraw eksperymentalno-edukacyjnych i prowadzenia działań z zakresu ekologicznego utrzymania terenu, mającego na celu ochronę i wspieranie procesów kierunkowej renaturalizacji, odtwarzania i rozwoju biosfery oraz utrzymanie warunków tzw. małej retencji terenowej (utrzymanie parametrów wilgotności gleby i ograniczania spływu wód opadowych), obejmującej infiltrację, absorpcję, filitrację biologiczną i naturalne oczyszczanie. Działania te służą edukacji ekologicznej, dla której obiekt jest dedykowany.

W pobliżu wieży widokowej i alei lipowej niebawem pojawią się ławostoły i inne elementy małej architektury, zakupione w ramach kolejnych projektów z dofinansowaniem zewnętrznym, które będą służyć odpoczynkowi odwiedzających, stanowiąc znakomite miejsce obserwacyjne na ruiny i resztę terenu wzgórza zamkowego. Wśród łąk kwietnych pojawią się w 2021 roku polany piknikowe, a w lasku nad zbiornikami retencyjnymi poprowadzona zostanie leśna ścieżka edukacyjna ze stacjami tematycznymi i polanami obserwacyjno-rekreacyjnymi.

Ścieżki biegnące od budynku Centrum Edukacji Ekologicznej przez Dolinę Potoku Czechowickiego aż do Starej Gminy umożliwiają obserwację flory i fauny terenu oraz ich charakterystyczne elementy. Łączą one centrum miasta z jego najstarszym rejonem, pozwalając odpocząć od hałasu zatłoczonych ulic i poznać lokalny świat rodzimych roślin i zwierząt. Pomniki przyrody pamiętające minione wieki, na czele z dębem „Bartkiem”, przenoszą spacerowiczów w dawne czasy… Zielona okolica kontrastuje z mocno zurbanizowanym i przemysłowym charakterem miasta i łagodzi jego surowy charakter.

Przechadzając się wśród licznych drzew zasiedlonych przez wiele gatunków ptaków możemy odpocząć od codziennego zgiełku i miejskich odgłosów. Spacer wśród zieleni Doliny Potoku Czechowickiego całymi rodzinami z pewnością jest znakomitym pomysłem na spędzenie każdego dnia, szczególnie przy ładnej pogodzie.

Ścieżki dydaktyczne znajdujące się na terenie Centrum Edukacji Ekologicznej oraz Doliny Potoku Czechowickiego wytyczone są w taki sposób, by przebiegały w pobliżu najciekawszych obiektów przyrodniczych oraz jak najmniej ingerowały w środowisko naturalne. Wzdłuż ścieżek znajdują się tablice informacyjne.

Rozpoczynając się przy budynku edukacyjnym CEE, ścieżka przechodzi w bezpośrednim sąsiedztwie ruin ,,zamku” Wilczków, nasad i kwater tematycznych, wijąc się pomiędzy łąkami kwietnymi w pobliżu hoteli dla owadów. Widać z niej doskonale m.in. rozłożysty dąb szypułkowy, stanowiący jeden z charakterystycznych elementów przyrodniczych terenu. Następnie ścieżka schodzi stromo ze wzgórza zamkowego przechodzi – dwiema alternatywnymi trasami, przebiegającymi m.in. po groblach między stawami z miniaturami zapór i licznymi pokazowymi urządzeniami hydrotechnicznymi – do głównej ścieżki Doliny Potoku Czechowickiego, łączącej ulicę Kotulińskiego oraz tereny wzgórza zamkowego i górnego CEE z centrum miasta. Ścieżka dydaktyczna prowadzi następnie przez Czechowicką Dolinę Jaskrów, stanowiącą użytek ekologiczny objęty ochroną prawną, na której terenie uatrakcyjniona jest m.in. pomostami na palach i drewnianą altaną. Tablice dydaktyczne znajdują się również na edukacyjnym placu zabaw.

Ścieżka ciągnie się następnie wzdłuż Potoku Czechowickiego aż do tzw. Starej Gminy. W pobliżu traktu rosną liczne gatunki drzew, a pobliskie zarośla i trawy zamieszkuje wielu przedstawicieli ptaków oraz ssaków. Tereny ścieżki utrzymywane są w naturalnym stanie, a ingerencje w przyrodę ograniczone są do minimum (m.in. sprzątanie, okresowe wykaszanie i usuwanie nadmiaru liści i gałęzi opadowych wyłącznie z samej nawierzchni traktu, mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa odwiedzającym).

Należy mieć na uwadze, że Dolina Potoku Czechowickiego nie jest terenem parkowym, a jedynie udostępnionym warunkowo terenem naturalnym, gdzie pierwszeństwo ma przyroda, rośliny i zwierzęta, a człowiek jest jedynie gościem. Na takich terenach zasadą jest, aby w nie nie ingerować i nie pozostawiać m.in. odpadów – odwiedzający ten teren powinni zabierać pozostałości po sobie (odchody zwierząt domowych, śmieci) ze sobą. Jednak w związku z tym, że odwiedzający nie stosowali się do tych zasad i w trosce o porządek przy ścieżce, postawiono ostatecznie kosze na śmieci. Nie zmienia to faktu, iż pozostawianie odpadów na tego typu terenach naturalnych i leśnych jest niewłaściwe ekologicznie, nawet w koszach. Oznaką dobrego wychowania i właściwej świadomości ekologicznej jest zabieranie wszelkich pozostałości po sobie z terenów naturalnych i przeznaczonych przyrodzie oraz nie pozostawianie rzeczy przyniesionych – zwłaszcza sztucznych – w naturalnych siedliskach. Trudno np. wytłumaczyć wiewiórce, że ma nie wyciągać z koszy na śmieci pozostałości po przechodniach i nie zabierać ich w głąb zarośli, gdzie mogą one potem znaleźć się w żołądku dzikich zwierząt lub skrępować ich kończyny (np. foliowe worki i opakowania)…

CEE oferuje dydaktykę i edukację ekologiczną głównie dla dzieci i młodzieży, przy założeniu, że od dorosłych powinno się oczekiwać na tego typu terenie wsparcia tego typu działań i dawania przykładu przedstawicielom młodego pokolenia. Ścieżka edukacyjna wydaje się ku temu znakomitym polem do wysiłku w tym zakresie.

Na terenie użytku ekologicznego Czechowickiej Doliny Jaskrów, w sąsiedztwie muru kościoła pw. Św. Katarzyny znajduje się ścieżka na palach. Jej forma i usytuowanie w tym miejscu nie są przypadkowe – wybór ścieżki wykonanej na podporach, zamiast tradycyjnej, spowodowany był koniecznością ochrony unikatowej roślinności tego terenu oraz zapewniania bezpieczeństwa spacerowiczom. Bo choć teren jest okresowo wykaszany, potok odmulany, a jesienią ze ścieżki zamiatane są liście – dla bezpieczeństwa spacerujących – to należy pamiętać, iż flora i fauna użytku ekologicznego są objęte ochroną prawną i mają pozostać naturalne, nietknięte ludzką ręką. Stąd nie powinny dziwić np. powalone gałęzie, które – o ile nie zagrażają bezpieczeństwu – powinny pozostać tam, gdzie spadły, aż do naturalnego rozkładu i wykorzystania przez przyrodę.

Teren, na którym znajduje się ścieżka jest terenem podmokłym, naturalnym środowiskiem występowania łęgu olszowo-jesionowego, filtrującego i zatrzymującego wodę, wykazującego duże właściwości retencyjne i przeciwpowodziowe. Ponadto w przypadku bardzo obfitych opadów, naturalne zagłębienie, w jakim znajduje się dolina, pozwala na dodatkowe odprowadzenie wody z trzech stawów retencyjnych, a umieszczenie ścieżki i altany na palach zabezpieczy je przez zniszczeniem przez wodę.
Teren wokół ścieżki jest niezwykle cenny przyrodniczo. Występują tu rzadkie gatunki jaskrów (stąd nazwa doliny), w tym jaskier kosmaty, bardzo rzadki na terenie województwa śląskiego. Obszar ten jest obszarem chronionym i stanowi część ścieżki edukacyjnej Doliny Potoku Czechowickiego.

Ścieżka na palach prowadzi do altany oraz punktów obserwacyjnych. Jej podkład stanowią deski, a poręcze plecione liny, przełożone przez otwory w palach, które są ustabilizowane dzięki przykręceniu do podstaw słupa. Ścieżka ma długość około 151 m oraz szerokość 1,5 m. Konstrukcja, wykonana z drewna i wijąca się pomiędzy drzewami, doskonale wkomponowuje się w otoczenie.

Spacerując ścieżką zwróćmy uwagę na roślinność, to nie tylko wspomniane już jaskry czy olchy i jesiony, to również bogactwo innych gatunków roślin, w tym bagiennych. Występują tu gatunki tj. turzyca owłosiona (Corex hirta), sit rozpierzchły (Juncus effusus) oraz szczaw lancetowaty (Rumex hydrolapathum). Dzięki zastosowanej konstrukcji możemy podziwiać te gatunki z bliska, jednocześnie w bezpieczny dla siebie i roślin sposób.

Zachęcamy do spacerów ścieżką na palach oraz odwiedzenia wkomponowanej w nią altany, które dzięki zastosowanym rozwiązaniom architektonicznym umożliwiają nam podziwianie tak unikatowego przyrodniczo miejsca.

W ramach kompleksu Centrum Edukacji Ekologicznej, przy ulicy Chłopskiej, w pobliżu budynku przedszkola i użytku ekologicznego Czechowickiej Doliny Jaskrów, znajduje się edukacyjny plac zabaw. Ze względów bezpieczeństwa jest on otoczony płotem, sam obiekt jest jednak otwarty 24 h na dobę.

Należy przy tym pamiętać, by korzystać z niego racjonalnie, zgodnie z umieszczonym przy bramce regulaminem. Zawiera on podstawowe zasady użytkowania m.in. zakaz wprowadzania na teren placu zabaw psów, zakaz zaśmiecania, informację o dostępności placu zabaw dla dzieci od lat 3, konieczność opieki osób dorosłych nad dziećmi do lat 12 oraz numer telefonu pod którym można zgłaszać usterki.
Wszystkie elementy placu zabaw są wykonane z bezpiecznych i trwałych materiałów, a urządzenia rozmieszczone w sposób umożliwiający bezpieczne użytkowanie. Przyrządy znajdujące się na placu zabaw wykonane są głównie w kolorach żółtym, czerwonym i niebieskim. Znajdują się tu typowe dla tego typu obiektów urządzenia tj. karuzela, huśtawka na sprężynie czy huśtawka ważka. Tablica do rysowania ze ścieralną powierzchnią daje możliwość ciągłej zabawy, narysowane wzory można zetrzeć i rozpocząć nową zabawę lub narysować zauważonego ptaka czy owada, który właśnie przysiadł na gałązce.

Jednym z większych elementów znajdujących się na placu zabaw jest domek zabawowy, który wyposażony jest w dwa podwójne liczydła, które umożliwią połączenia zabawy z nauką prostej matematyki. Wewnątrz domku znajdują się siedziska, na których można odpocząć po wypróbowaniu wszystkich atrakcji na placu. Miłośnicy wspinaczek mogą skorzystać z zestawu zabawowo-sprawnościowego, w którego skład wchodzą ścianka wspinaczkowa, pionowa przeplotnia, lina do wspinania, drabinka pozioma oraz kółka gimnastyczne. Kto wie, może zostanie tu odkryty sportowy talent, który z dumą będzie w przyszłości reprezentował nasze miasto na prestiżowych zawodach sportowych?

Opodal znajduje się zestaw zabawowy, który może spodobać się młodym rycerzom lub księżniczkom. W jego skład wchodzi wieża, z umieszczoną na szczycie chorągiewką oraz ozdobny balkonik. Aby dostać się na wieżę trzeba pokonać schody, następnie mostek, na końcu którego znajduje się zjeżdżalnia. W związku z edukacyjną rolą placu na jego terenie znajdują się tablice dydaktyczne i interaktywne m.in. tablica polegająca na dopasowaniu do gatunków zwierząt ich domków oraz tablica mająca przybliżyć pokroje drzew i krzewów, polegająca na połączeniu gatunków nagonasiennych z szyszkami i nasionami oraz okrytonasiennych z owocami i nasionami. Ławeczki umieszczone na placu zabaw umożliwiają odpoczynek opiekunom oraz dzieciom, a także obserwację zamieszkujących tereny CEE oraz Doliny Potoku Czechowickiego zwierząt. Kosze umieszczone przy ławeczkach ułatwią zachowanie porządku.

Niestety, już od pierwszych dni od otwarcia obiekt regularnie pada ofiarą wandali, a jego elementy są niszczone. Prosimy o korzystanie z placu zabaw zgodnie z regulaminem i ogólnie przyjętymi zasadami dobrego wychowania tak, aby mógł nam służyć przez wiele lat.

W rejonie potoku, u podnóża kościoła pw. św. Katarzyny znajduje się miejsce o wyjątkowych walorach przyrodniczych. Jest to teren podmokły, naturalne środowisko występowania łęgu olszowo-jesionowego, który filtruje i zatrzymuje wodę, wykazując duże właściwości retencyjne i przeciwpowodziowe – dlatego też, w ramach inwestycji, utrzymano i wypielęgnowano ten obszar, jednocześnie udostępniając go w bezpieczny zarówno dla spacerowiczów, jak i dla chronionych gatunków sposób, budując ścieżkę na palach. Jest to cenny przyrodniczo teren, z rzadkimi gatunkami roślin, m.in. z trzema rodzajami jaskrów, w tym jaskra kosmatego, który występuje na obszarze województwa śląskiego w nielicznych miejscach. 18 czerwca 2020 r. Rada Miejska w Czechowicach-Dziedzicach ustanowiła użytek ekologiczny pod nazwą „Czechowicka Dolina Jaskrów” o powierzchni 0,4764 hektara, położony w Dolinie Potoku Czechowickiego. Celem ustanowionej ochrony użytku jest ochrona łęgu olszowo-jesionowego, stanowiącego siedlisko chronionych gatunków roślin i zwierząt. Wprowadzono m.in. zakazy niszczenia, uszkadzania i przekształcania obszaru, wykonywania prac ziemnych trwale przekształcających rzeźbę terenu (z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym albo budową, odbudową, utrzymywaniem, remontem lub naprawą urządzeń wodnych), dokonywania zmian stosunków wodnych (jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej lub rybackiej), uszkadzania i zanieczyszczania gleby, zmiany sposobu użytkowania ziemi, jak również zakazy zbioru, niszczenia, uszkadzania roślin i grzybów oraz umieszczania tablic reklamowych. Zbiorowisko łęgu olszowo-jesionowego jest chronione na mocy załącznika I Dyrektywy Siedliskowej – Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Objęcie ochroną prawną omawianego terenu poprzez systematyczne monitorowanie oraz wprowadzenie wyżej wymienionych zakazów pozwoli na zachowanie fragmentu łęgu olszowo-jesionowego wraz z cennymi siedliskami chronionych gatunków roślin i zwierząt dla przyszłych pokoleń. Użytek ekologiczny „Czechowicka Dolina Jaskrów” wpisuje się w projekt dotyczący zachowania i ochrony bioróżnorodności przyrodniczej związany z rewitalizacją Potoku Czechowickiego. Uzyskanie dofinansowania dla tego zadania wiązało się ze spełnieniem określonych wymogów i zakładanych celów ekologicznych. Ustanowienie użytku wpisuje się w cele związane z ochroną bioróżnorodności przyrodniczej, gdyż wiąże się z podniesieniem statusu ekologicznego tego terenu. Chroniony obszar stanowi część ścieżki edukacyjnej prowadzącej wzdłuż Potoku Czechowickiego, a zarazem część kompleksu Centrum Edukacji Ekologicznej.

Drewniana altana rekreacyjna znajduje się na terenie Doliny Potoku Czechowickiego, w bezpośrednim sąsiedztwie użytku ekologicznego Czechowickiej Doliny Jaskrów. Prowadzi do niej ścieżka na palach.

Altana jest obiektem otwartym, opisanym na planie ośmiokąta, z otwartą jedną ze ścian. Całość konstrukcji jest drewniana, dach wielospadowy, pokryty gontem bitumicznym. Wewnętrzna część jest podniesiona i tworzy element o walorach dekoracyjnych oraz pełniący funkcje wentylacyjne. Powierzchnia użytkowa altany wynosi około 13 metrów kwadratowych. Wyposażenie stanowią drewniane ławeczki, zespolone z główną konstrukcją altany, na których można odpocząć podczas spacerów ścieżkami przyrodniczo-edukacyjnymi.

Drewniana konstrukcja altany wspaniale wpisuje się w otoczenie. Umiejscowienie jej na tym terenie umożliwia podziwianie unikatowej flory i fauny Czechowickiej Doliny Jaskrów. Budowla wzniesiona jest na uboczu, otaczają ją drzewa, krzewy oraz roślinność bagienna porastająca podmokły teren w jej najbliższym sąsiedztwie.

Siadając na jednej z ławeczek wewnątrz altany, możemy wsłuchać się w śpiew ptaków zamieszkujących okoliczne drzewa, podziwiać przelatujące ważki, a przy odrobinie szczęścia zobaczymy jedną z wiewiórek zamieszkujących okoliczne dziuple, wspinającą się po pniach albo biegnącą ścieżką. Schowani w altance możemy wykonać wiele ciekawych zdjęć, które będą pamiątką na długie lata…

Punkt piknikowo-widokowy jest położony w pobliżu parkingu, w cieniu lip kandelabrowych stanowiących część zabytkowej alei lipowej, na skarpie wznoszącej się ponad ścieżką spacerową, wijącą się serpentynami wśród łąk kwietnych i hoteli dla owadów. Z punktu roztacza się znakomity widok na teren CEE, w tym na ruiny „zamku” Wilczków, budynek edukacyjny i wieżę widokową.

W punkcie stoją trzy drewniano-betonowe stoły piknikowe z siedziskami, znajduje się tutaj również 5-stanowiskowy stojak na rowery (z możliwością przypięcia jednośladu). Kolejne stojaki na rowery znajdują się tuż nieopodal, przy wieży widokowej. Punkt piknikowo-widokowy wyposażony jest ponadto w oświetlenie nocne, tablicę informacyjną o alei lipowej i kosz na śmieci.