Najpospolitszy gatunek dębu, występujący na obszarze całego kraju, zwykle w lasach liściastych i mieszanych. Drzewo to uznawane jest za symbol trwałości i długowieczności – potrafi żyć ponad 700, a nawet do 1000 lat! Jest powszechnie uważany za jedno z najszlachetniejszych drzew i praktycznie wszędzie na terenie swojego występowania cieszy się wyjątkowym szacunkiem i sympatią. Ze względu na okazałe rozmiary jakie osiąga, sprawia majestatyczne wrażenie. Dorasta do 40 m wysokości. Pień ma potężny, walcowaty, pokryty do 30. roku życia srebrnoszarą i gładką, a później ciemnoszarą i pobrużdżoną korą. W wieku 40-50 lat osiąga dojrzałość i wydaje owoce – żołędzie na długich, zielonych szypułkach (stąd też jego nazwa). Między 120. a 200. rokiem życia osiąga swoją górną granicę wzrostu i od tej pory przyrasta wyłącznie na grubość. Koronę ma szeroką, silnie rozgałęzioną, u drzew rosnących pojedynczo szerokostożkowatą i nisko osadzoną, w drzewostanach – jajowatą lub cylindryczną, osadzoną wysoko na pniu. Pędy szare, brązowe lub czerwonobrązowe, nagie i połyskujące. Pąki jajowate, krótkie, zwykle na wierzchołku przytępione, pięciograniaste, szczytowe zazwyczaj otoczone kilkoma bocznymi. Liście długości 5-12 cm, w zarysie odwrotniejajowate (szersze w górnej części), nieregularnie klapowane (z 4-7 parami zaokrąglonych klap). Nasada liścia zwykle sercowata, a często uszasto wykrojona, zaopatrzona w krótki ogonek. Górna strona liści ciemnozielona, błyszcząca, dolna żółtawozielona albo niebieskawozielona. Liście skórzaste, z obu stron nagie. U dębów, podobnie jak u buka i grabu, część liści usycha i przez zimę pozostaje do wiosny na drzewie. Kwitnie w końcu kwietnia lub w maju. Kwiaty pręcikowe tworzą luźne, bladozielone, zwisające kotki, wyrastające po 2 lub 3 z pąków bocznych zeszłorocznych pędów. Żołędzie zwykle po 1-3, na długiej szypułce, z ostrym wyrostkiem na szczycie i charakterystycznymi paskami – początkowo zielonymi, później brązowymi. Paski te są widoczne tylko na świeżych żołędziach, po wyschnięciu zanikają, ale po namoczeniu suchych żołędzi ukazują się ponownie. Owoce dojrzewają we wrześniu – październiku i zaraz opadają. Jest najważniejszym w Polsce leśnym drzewem liściastym (i trzecim w ogóle, po sośnie i świerku). Drewno dębowe, zatopione w bagnach, torfowiskach lub rzekach, po kilkuset latach przybiera czarną matową barwę („czarny dąb, polski heban”) – jest to skutek reakcji garbników z solami żelaza rozpuszczonymi w wodzie. Pomimo tego traci niewiele ze swej wytrzymałości, zyskuje natomiast wysoką wartość i jest wykorzystywane przy produkcji mebli stylowych, galanterii drzewnej oraz biżuterii, wyposażaniu ekskluzywnych jachtów i aut oraz w inkrustacjach. Jest trudniejsze w obróbce od drewna sezonowanego na powietrzu. Z kolei dąb postarzony (tzw. wędzony) to drewno poddane specjalnej obróbce chemicznej, w parach amoniaku lub w tzw. wodzie amoniakalnej i podwyższonej temperaturze. Dzięki temu zabiegowi zmienia się nie tylko kolor drewna, ale także i jego parametry techniczne. Warto wiedzieć, że ma własności trujące – taniny zawarte w niektórych częściach rośliny mogą (przy nadmiernym stosowaniu) powodować podrażnienia i zatrucia. Jest gatunkiem nizinnym, w górach sięga jedynie do 600-700 m n.p.m. Z powodu imponujących rozmiarów i wieku niektórych okazów, dęby tak szypułkowe jak i bezszypułkowe od niepamiętnych czasów stanowiły symbol zdrowia, siły, długowieczności i dostojeństwa. W rzeczywistości jednak dęby należą do drzew dość chorowitych w tym sensie, że są żywicielami największej liczby organizmów chorobotwórczych spośród europejskich drzew. W drewnie, liściach i żołędziach rozwija się ok. 1200 gatunków owadów, tysiące gatunków grzybów, nawet wśród roślin kwiatowych znaleźć można pasożyty dębu jak gązewnik europejski. majestatyczne dęby szypułkowe stanowią zdecydowaną większość pomników przyrody w Polsce. Najwyższy nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie jest Dąb Agnieszki z Puszczy Białowieskiej. Najgrubszy był Dąb Napoleona z doliny Odry, spalony w 2010 r. Najbardziej sędziwym i największym (861 cm obwodu, wiek około 760 lat) jest „Chrobry” z rezerwatu Buczyna Szprotawska w lubuskim – to z jego żołędzi, pobłogosławionych w 2004 r. przez św. Jana Pawła II, wyhodowano liczne dęby papieskie, sadzone m.in. przy szkołach i klasztorach. Najsławniejszy jest Dąb Bartek z okolic Zagnańska w świętokrzyskiem, liczący dziś około 700 lat. Bardzo znane są także „Lech”, „Czech” i „Rus” oraz „Edward” z Rogalińskiego Parku Krajobrazowego.

Wysokie, zwykle około 30-metrowej wysokości, bardzo okazałe drzewo liściaste o grubym pniu oraz gęstej, rozłożystej, regularnej, szerokojajowtej lub kulistej koronie i stosunkowo krótkim pniu, często z licznymi odrostami u podstawy. Jest często sadzona w parkach, wzdłuż dróg, na osiedlach i przy kościołach. Lubi świeże i żyzne, piaszczysto-ilaste gleby, dobrze znosi zacienienie, jest najbardziej mrozoodporna ze wszystkich lip, ale też jak większość z nich atakowana przez liczne szkodniki i mało odporna na zanieczyszczenia powietrza. Korę ma w młodości gładką i zielonkawoszarą, a w późniejszych latach – pobrużdżoną, płytko i podłużnie spękaną i ciemnoszarą, czasem wręcz czarniawa. Posiada małe (stąd też nazwa), prawie okrągłe, a przy ogonku sercowate liście, o długości 6-7 cm, o wierzchołku krótko zaostrzonym. Kwitnie w lipcu, żółtawobiałymi i pachnącymi kwiatami. Kwiaty lipy mają bardzo silny zapach, podoba on się nie tylko ludziom, ale także pszczołom – z kwiatów tego drzewa pszczoły wytwarzają bardzo dobry miód lipowy. Lipa należy bowiem także do drzew silnie nektaryzujących, masowo oblatywanych przez pszczoły. Jej kwiaty odznaczają się typowym silnym, miodowym aromatem i zawierają liczne garbniki, śluzy, pektyny, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne (między innymi manganu) oraz olejki eteryczne, cukry i niektóre witaminy – są skuteczne w leczeniu przeziębienia, gorączki, bólów głowy i zaburzeń układu nerwowego, liście lipy mają z kolei działanie przeciwzapalne. Korę lipy stosuje się w przypadku zaburzeń pracy wątroby oraz pęcherzyka żółciowego, natomiast węgiel utworzony z drewna jest dobrym lekiem na wrzody i obrzęki. Lipa od dawna była ceniona jako roślina lecznicza, pomagająca zwłaszcza w stanach zapalnych, mająca ponadto działanie rozluźniające i tonizujące, wykrztuśne, uspokajające i łagodzące. Z lipy przygotowuje się uspokajające i relaksujące herbaty, lipę stosuje się także w aromaterapii. Sam jej zapach zechęca, aby sprawdzić, jak samkuje… W XIX wieku francuski chemik Missa odkrył, że zmiażdżone owoce i kwiaty lipy tworzą substancję, która smakuje i przypomina czekoladę (w podobnym celu wykorzystywano owoce lipy już wcześniej, także w Polsce). Przez jakiś czas ta czekolada była dostępna w Prusach, jednak szybko wycofano się z szerszej produkcji, ponieważ okazała się niestety bardzo nietrwała. Pień lipy jest prosty do połowy wysokości wolny od gałęzi. Owoce to małe, okrągłe i gładkie orzeszki, łatwo pękające pod naciskiem. Lipę drobnolistną łatwo odróżnić od lipy szerokolistnej po barwie włosków w kątach nerwów na spodniej stronie liścia. U lipy drobnolistnej włoski są brązowawe, a u szerokolistnej mają kolor biały. System korzeniowy lip jest silny i dobrze rozwinięty, dzięki czemu przesadzanie drzew (nawet starszych) z bryła ziemi jest stosunkowo niekłopotliwe, a procent przyjęć jest dość wysoki. Lipy dobrze znoszą również cięcie, strzyżenie i formowanie. Po cięciu silnie odrastają, a ścięte drzewa tworzą formy wielopniowe. Drewno jest bardzo podatne na obróbkę skrawaniem, toczeniem i rzeźbieniem (m.in. Ołtarz Mariacki wykonany został przez Wita Stwosza właśnie z drewna lipowego). Może być stosowane do robót snycerskich, produkcji wełny drzewnej i zapałek, do suchej destylacji, szczególnie z przeznaczeniem na węgiel kreślarski. Może być używane do wyrobu niektórych instrumentów muzycznych czy do budowy uli. Niegdyś łyka lipy używano do produkcji lin. Z włókien lipy wykonywano także papier, kosze i kapelusze. Drewno lipowe jest wprawdzie łatwe w obróbce, ale jest za to bardzo mało wytrzymałe – dawniej, kiedy spora część narzędzi i sprzętów codziennych wytwarzana była z drewna, o czymś słabym i kiepskim mówiono, że jest „lipne” – i słowo to zostało, będąc używane w takim właśnie kontekście, do dzisiaj… Lipa rośnie na nizinach i w niższych rejonach górskich. Około 5 tysięcy lat temu to lipa dominowała w Polsce i północno-zachodniej Europie w lasach. Najstarsza i największa lipa drobnolistna w Polsce to lipa we wsi Cielętniki w województwie śląskim, okaz ten liczy sobie ponad 530 lat i ma 31 metrów wysokości i 11 m obwodu. Lipy kandelabrowe były sadzone w przypałacowych parkach, w regularnych odstępach – nasadzenia tego typu nazywa się boskietami (można je zobaczyć przed Pałacem Kotulińskich). Korony drzew są charakterystycznie uformowane, a ich kształt to efekt specjalnego cięcia w kandelabry. To stara technika ogrodnicza, kształty takie nadali lipom rosnącym przed Pałacem Kotulińskich ogrodnicy ponad 200 lat temu. Lipy takie wyglądają jak bonsai w powiększeniu, a kształtem przypominają rozłożyste świeczniki.

Wysokie i okazałe drzewo liściaste z grubym, przeważnie charakterystycznie rozszerzonym u podstawy pniem, lubiące gleby wilgotne, w tym nawet okresowo zalewane. Ma zwykle szeroką (stąd też nazywany jest wiązem „rozpierzchłym”), kopulastą lub pucharowato rozszerzoną ku górze koronę i o wysokość sięgającą 35-40 metrów. Pień o średnicy do 1,5 m jest prosty, u drzew wolno stojących często bywa nisko rozdzielony na kilka odnóg o dość sporych rozmiarach. Korowina na pniu młodych drzew u podstawy łuszczy się cienkimi płatami. Bardzo charakterystyczne dla tego gatunku są deskowato rozszerzone nasady głównych korzeni. Natomiast u drzew starszych nasada pnia jest rozszerzona i wzmocniona poprzez potężne wsporniki. To drzewo ciepłolubne, przy tym jednak całkowicie mrozoodporne. Gałązki szczeciniasto owłosione, liście o kształcie eliptycznym lub odwrotnie jajowatym, długości 6-14 cm, podwójnie piłkowane, na szczycie nagle zaostrzone. Charakterystyczną cechą gatunku jest silna asymetryczność liści u nasady. Z wierzchu liście są gładkie lub nieco szorstkie, od spodu miękko omszone. Kwiaty na długich, zwisających szypułkach. Kwitnie od marca do kwietnia, owocem jest spłaszczony orzeszek otoczony dokoła pergaminowym skrzydełkiem. Owoce niewielkie, gęsto i drobno orzęsione, z orzeszkiem pośrodku, zwisające na długich i cienkich szypułkach. Dojrzewają w maju-czerwcu, szybko opadają i wkrótce kiełkują. Wiąz rośnie zwykle pojedynczo lub w niewielkich grupach, najczęściej wraz z jesionami, wierzbami, topolami, olszami, dębami i grabami. Jest ważnym drzewem leśnym, jest też chętnie sadzony jako roślina ozdobna, przy czym ze względu na duże rozmiary najlepiej sprawdza się jako drzewo miejskie (np. parkowe lub alejowe), w ogrodach natomiast są zazwyczaj spotykane jego odmiany ozdobne o mniejszych rozmiarach. Drewno wiązu jest błyszczące, bardzo dekoracyjne, należy do najpiękniejszych gatunków, przy czym jest bardzo nieodporne na czynniki atmosferyczne. Używa się go do wyrobu sprzętu sportowego, uchwytów narzędzi i zabawek. Drewno nadaje się do snycerki i obróbki toczeniem. Jest dość twarde, ciężkie i wodoodporne i bywa wykorzystywane też do wyrobu okien, wagonów, w przemyśle meblarskim (szczególnie do wyrobu mebli giętych) oraz w budownictwie wodnym. Wiąz, zwany także limakiem, spotykany jest głównie w lasach łęgowych i w wilgotnych lasach mieszanych. W górach dochodzi do 1200 m n.p.m. Jego zastosowanie jest ograniczone ze względu na szeroko rozpowszechnioną chorobę wiązu, powodującą zasychanie konarów i gałęzi na skutek zatykania wiązek naczyniowych drzewa przez strzępki grzyba, który roznoszony jest z drzewa na drzewo przez korniki (ogłodki). Na liściach wiązu często można ponadto zauważyć narośla powstałe w wyniku żerowania drobnych stawonogów. Wiąz to roślina żywicielska gąsienic motyla ogończyka wiązowca. Drewno wiązów odporne jest jednak na przykład na gnicie – z tego m.in. powodu np. resztki drewnianych wałów obronnych przy fosie na Ostrowie Tumskim w Poznaniu były wzmocnione karpami wiązów. Z uwagi na budowę ogonków liściowych, drzewo to szeleści nawet przy drobnych podmuchach wiatru. Mimo wiatropylności, jego pyłek zbierają też owady. Najstarszy i najgrubszy okaz w Polsce (i prawdopodobnie także w Europie) rośnie w Komorowie w gminie Gubin (woj. lubuskie) – to ponad 460-letni Wiąz Wiedźmin, zwany także Mieszkiem, o obwodzie 930 cm. Wiąz ma właściwości lecznicze, przede wszystkim moczopędne, i jest przez to wykorzystywany do leczenia stanów zapalnych nerek, pęcherza i cewki moczowej, jak również jamy ustnej i gardła (leczy m.in. anginę). Sprawdza się w leczeniu problemów trawiennych, stanów zapalnych żołądka i jelit. Korzystnie działa również na stany zapalne zlokalizowane w obrębie miejsc intymnych… Surowce wiązu pomagają również w szybszej regeneracji skóry, a kora i gałązki wykorzystywane są do leczenia stanów zapalnych dróg oddechowych, łagodząc kaszel. Oczyszczające właściwości wykorzystwane są do leczniczych kąpieli, dzięki którym można pozbyć się wyprysków i innych krost na skórze. Wiąz ma działanie przeciwgorączkowe i przeciwbólowe, sprawdza się także do łagodzenia świądów, leczenia skóry atopowej i łuszczycy, łagodzenia stanów zapalnych i zaczerwienienia oraz zwalczania trądziku. Suche lub świeże surowce doskonale nadają się do leczenia stanów zapalnych oczu, głownie spojówek i powiek – wystarczy przygotować napar z surowców, by móc przemywać nim oczy…

Grab to drzewo liściaste, zrzucające liście na zimę, o szerokiej, prawie kulistej i zwykle bardzo gęstej, nisko osadzonej, często miotastej koronie. Najłatwiej go rozpoznać po zawsze gładkiej, szarej korze z jaśniejszymi paskami. Stanowi on jeden z ważniejszych rodzimych gatunków drzew tworzących lasy w Polsce. Nie jest wymagający, jeśli chodzi o rodzaj gleby, ponadto dobrze znoszą krótkie okresy suszy czy zalewania. Graby można również sadzić w miastach, jako drzewa okazowe (solitery) i alejowe. Są niezwykle tolerancyjne na zacienienie – bodaj najbardziej ze wszystkich drzew liściastych. Grab pospolity osiąga wysokość do około 25 metrów i średnicę do 100 cm. Drzewo kończy swój wzrost w wieku 120-150 lat. Pień prosty, o falistej powierzchni do wysokości 10 metra bez gałęzi, przeważnie nieregularny. Kora na gałęziach jednorocznych oliwkowo-brunatna, 2-3-letnich brunatno-czerwona, od ok. 6 roku szara i gładka. Liście skrętoległe, pojedyncze, podwójnie piłkowane z 1-centymetrowym ogonkiem, u nasady sercowate, długości do 10 cm, ciemnozielone, na nerwach lekko owłosione, jesienią jasnożółte. Kotki kwiatowe pojawiają się wraz z liśćmi. Gładka, srebrzystopopielata kora graba pospolitego należy do najbardziej charakterystycznych spośród wszystkich drzew występujących w Polsce. Na swojej powierzchni posiada ona ciekawy wzór ułożony z podłużnych, srebrzystopopielatych pasów o zmieniających się odcieniach szarości i stopniach połysku. Kora jest gładka nawet u dorosłych drzew, tylko w przypadku bardzo starych osobników może być lekko chropowata lub gdzieniegdzie płytko spękana. Gałązki giętkie z jasnymi kropkami (przetchlinki), młode nieco owłosione. Liście blaszkowate, pojedyncze, w młodości posiadają błonkowate, języczkowate przylistki, które opadają wkrótce po ich rozwinięciu się. Blaszka eliptyczna, długości 5-10 i szerokości do 6 cm, o zaokrąglonej lub delikatnie sercowatej nasadzie, ostro podwójnie piłkowanym brzegu i harmonijkowato pofałdowanej powierzchni, matowozielona, posiada 10-15 par prostych, nierozgałęzionych nerwów bocznych wyraźnie widocznych z obu stron, pod spodem delikatnie omszonych. Ustawienie skrętoległe na ok. 1,5-centymetrowych ogonkach. Kwiaty męskie zebrane w zwisające, kotkowate kwiatostany, o kotkach walcowatych, pylących na żółto. Kwiaty żeńskie niepozorne, tworzące na końcach pędów luźne kłosy podparte przysadkami. Po przekwitnieniu kwiatów przysadki silnie się rozrastają tworząc trójklapowe okrywy, do których przyrośnięte są orzeszki. Okres kwitnienia to kwiecień-maj. Owoce zebrane po kilka sztuk w zwisające owocostany małe, jednonasienne orzeszki otoczone dużą, trójklapową okrywą służącą im jako organ lotny. Pojedynczy orzeszek spłaszczony, długości ok. 0,5 cm, podłużnie żebrowany, twardy. Zarówno orzeszki, jak i okrywy najpierw zielone, po dojrzeniu jasnobrązowe do brązowych. Owocem jest orzeszek w trójklapowej okrywie służącej jako organ lotny. Grab jest bardzo odporny na przycinanie, można z niego formować wspaniałe, gęste żywopłoty, wysokie cięte szpalery i figury roślinne. Sprzyja temu nie tylko wspomniana tolerancja na zacienienie, ale i wytwarzanie odrostów korzeniowych u silnie ciętych drzew, dzięki czemu żywopłoty same się zagęszczają od dołu. Jesienią i zimą zaschnięte liście na żywopłocie wiszą jeszcze bardzo długo, prawie do wiosny, stąd przez całą zimę stanowi on skuteczną barierę przed ciekawskimi spojrzeniami. Ma również najtwardsze drewno z wszystkich polskich drzew (nazywane „żelaznym drewnem”). Drewno ciężkie, twarde, nadaje się do toczenia, wyrabia się z niego narzędzia, koła, itp. Niegdyś doceniano jego walory, wykorzystując drewno do budowy kół młyńskich, obecnie wykorzystywane jest w konstrukcjach niektórych elementów fortepianów i pianin, pałeczek perkusyjnych oraz przedmiotów użytkowych, takich jak uchwyty do narzędzi. Drewno jest doskonałym materiałem do obróbki toczeniem, stosowane do wyposażania różnych narzędzi, a także sprzętu rolniczego, wyrobu płozów sań oraz na prawidła obuwnicze. Jest również najbardziej kalorycznym drewnem opałowym. Gatunek ten występuje na glebach żyznych, świeżych. Jest to gatunek klimatu umiarkowanego. W korzystnych warunkach rośnie do 300 lat, jednak najstarsze znane okazy mają obecnie około 200 lat. Najstarszy w Polsce grab pospolity rośnie w Gołuchowie niedaleko Kalisza (woj. wielkopolskie) w sławnym arboretum założonym w stylu angielskim w II połowie XIX wieku i liczy około 220 lat.